2 Achtergrond

In de bestaande literatuur worden drie oorzaken beschreven van onderwijssegregatie:

1.  Woonsegregatie. De samenstelling van een school is voor een deel afhankelijk van de samenstelling van de wijk of regio. Dit zien we vooral in het basisonderwijs, omdat ouders vaker kiezen voor een school in de buurt. Aangezien ouders met eenzelfde sociaaleconomische status vaak bij elkaar in de buurt gaan wonen, gaan kinderen vooral naar (basis)scholen met leerlingen van vergelijkbare achtergrond (Boterman, 2018). Desondanks komt er ook in wijken met een gemengde bevolking segregatie in het onderwijs voor.
2. Vrije schoolkeuze. Ouders hebben vrije keuze waar ze hun kind naar school willen brengen. Het schoolkeuzegedrag van ouders wordt mede bepaald door hun sociaaleconomische achtergrond (Inspectie van het Onderwijs, 2019). Ouders kiezen vaak voor scholen met leerlingen met een vergelijkbare achtergrond, ook als ze daarvoor naar een school buiten hun eigen wijk moeten gaan.
3. Vormgeving van het onderwijs. In Nederland hebben we openbare en bijzondere basisscholen⁴⁾. Deze bijzondere basisscholen geven les op basis van een geloof, levensovertuiging of een onderwijsconcept. Openbare basisscholen moeten in principe alle kinderen aannemen, maar bijzondere basisscholen mogen voorwaarden stellen. Het aannamebeleid van basisscholen kan leiden tot strategisch keuzegedrag bij ouders (Inspectie van het Onderwijs, 2018). Deze verschillen in voorkeur en keuzegedrag kan bijdragen aan segregatie in het basisonderwijs. In het voortgezet onderwijs speelt het selectiemoment een grote rol (Bakker et al., 2011; Driessen et al., 2008). Vergeleken met andere landen worden Nederlandse kinderen al op relatief jonge leeftijd onderverdeeld in vmbo, havo of vwo. Hoe eerder dit selectiemoment, hoe sterker de invloed van de sociaaleconomische status van de ouders (Inspectie van het Onderwijs, 2018). Het vroege selectiemoment versterkt daardoor de segregatie in het onderwijs.

Voor onderwijssegregatie is meestal niet één oorzaak aan te wijzen. Het is vaak een combinatie van bovengenoemde oorzaken. Daarnaast verschilt het voor basis- en voortgezet onderwijs. Zo speelt woonsegregatie in het voortgezet onderwijs een minder grote rol, omdat leerlingen mobieler zijn en het voortgezet onderwijs vaak een groter gebied bedient. Voor basisscholen kan het onderscheid tussen openbare en bijzondere scholen bijdragen aan onderwijssegregatie; zo zijn basisscholen volgens een specifiek onderwijsconcept met name populair onder hoogopgeleide ouders (Inspectie van het Onderwijs, 2018). In het voortgezet onderwijs speelt dit onderscheid minder.

Bepaalde achtergrondkenmerken kunnen bijdragen aan een onevenredige verdeling van kinderen over scholen en vervolgens effect hebben op de onderwijskansen van het kind. Met name het opleidingsniveau van de ouders, het inkomen van de ouders en de migratieachtergrond van ouders zijn hierbij relevant (Ponds et al., 2018; Boterman et al., 2018). Uit Nederlandse onderzoeken blijkt dat vooral segregatie naar opleidingsniveau van de ouders hoog is in het basisonderwijs (KBA Nijmegen, Een Grijs Gebied, 2023; Boterman et al., 2018). Leerlingen met lager opgeleide ouders gaan vaak naar basisscholen met relatief veel leerlingen met lager opgeleide ouders. Leerlingen met hoger opgeleide ouders gaan vaak naar basisscholen met relatief veel leerlingen met hoger opgeleide ouders. De segregatie naar inkomen en herkomst is iets lager, maar nog steeds substantieel (Inspectie van het Onderwijs, 2018; Boterman et al., 2018). In het voortgezet onderwijs is eenzelfde trend te zien: segregatie naar opleidingsniveau van de ouders is het grootst en die naar inkomen en migratieachtergrond kleiner.

In 2023 is er een landelijke monitor gestart vanuit het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap naar onderwijssegregatie (KBA Nijmegen, Een Grijs Gebied Monitorrapport, 2023). Hieruit blijkt dat segregatie naar inkomen in het basisonderwijs landelijk gezien niet veranderd is tussen 2017-2018 en 2021-2022. Er is een kleine stijging te zien van segregatie naar opleidingsniveau van ouders, die met name te zien is buiten de zeer sterk stedelijke gebieden en een kleine daling van segregatie naar migratieachtergrond. In voortgezet onderwijs is segregatie naar inkomen niet veranderd tussen 2017-2018 en 2021-2022. Hier is een kleine daling van segregatie naar opleidingsniveau van ouders en van segregatie naar migratieachtergrond te zien.

De gemeenten Amsterdam en Rotterdam maken tevens tweejaarlijks een monitor naar onderwijssegregatie. In Amsterdam kwam onder andere naar voren dat basisscholen steeds gemengder (en dus minder gesegregeerd) zijn, maar dat de segregatie in het voortgezet onderwijs toeneemt, met name door een toename van leerlingen met hoogopgeleide ouders (Segregatiemonitor Amsterdam, 2021). Eenzelfde trend is te zien in Rotterdam: ook daar is een toename in het aantal scholen met een groter aandeel leerlingen van hoogopgeleide ouders (Segregatiemonitor Rotterdam, 2021). Zowel Rotterdam als Amsterdam hebben een relatief grote populatie kinderen met een niet-Westerse herkomst. In Rotterdam is het aandeel scholen waarvan meer dan 80% van de leerlingen een niet-Westerse achtergrond hebben de afgelopen jaren redelijk stabiel gebleven. In Amsterdam zijn leerlingen met een niet-Westerse achtergrond waarvan de ouders relatief vaak hoogopgeleid zijn meer gaan clusteren op scholen.

Bij het bespreken van de resultaten zullen wij de term dissimilariteit gebruiken in plaats van segregatie. Segregatie kent conceptueel vijf dimensies, waarvan de meest relevante en verklarende dimensie ‘dissimilariteit’ is (Massey & Danton, 1996). Dissimilariteit gaat over de mate waarin leerlingen binnen een gemeente evenredig verdeeld zijn over scholen. Het gaat hier om de vraag in hoeverre de leerlingenpopulaties op scholen een goede afspiegeling vormen van de samenstelling van de hele leerlingenpopulatie in een gemeente. Om dit te berekenen op basis van opleidingsniveau van de ouders, huishoudinkomen en migratieachtergrond, hebben wij een dissimilariteitsscore berekend. Hoe hoger de dissimilariteitsscore, hoe minder evenredig de leerlingen over de scholen verdeeld zijn. Bijvoorbeeld, als er een hoge dissimilariteitsscore voor huishoudinkomen uitkomt kan dit betekenen dat er meer leerlingen met een hoog huishoudinkomen of juist meer leerlingen met een laag huishoudinkomen bij elkaar zitten dan we zouden verwachten vanuit de gemeentelijke populatie. Omdat de dissimilariteitsscores verschillend zijn gemeten voor opleidingsniveau van de ouders, huishoudinkomen en migratieachtergrond zijn ze onderling niet goed vergelijkbaar. Meer informatie over de dissimilariteitsscore is te vinden in de methoden in bijlage 1.

Voor het genereren van de data is gebruik gemaakt van de faciliteiten van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). OIS Groningen is gemachtigd om op de remote access-omgeving van het CBS te werken. Hierdoor hebben wij toegang tot meerdere bestanden met gevoelige persoonsgegevens, zoals gepseudonimiseerde adressen, huishoudinkomen, opleidingsniveau en migratieachtergrond. Meer informatie over de gebruikte bestanden en de werkwijze is te vinden in de methoden in bijlage 1. Om de anonimiteit van de scholen te waarborgen, moeten er minimaal vijf waarnemingen per uitkomst zijn. Omdat er in Groningen relatief weinig scholen zijn vergeleken met andere grote steden, en scholen daarnaast sluiten of verhuizen en nieuwe scholen opengaan, is het voor veel uitkomsten niet mogelijk om op een lager gebiedsniveau dan gemeenteniveau de uitkomsten te laten zien.